Evet,   مَا مِنْ دَآبَّةٍ فِى اْلاَرْضِ وَلاَ طَآئِرٍ يَطِيرُ بِجَنَاحَيْهِ   cümlelerinde dahi   دَآبَّةٍ   ’in   فِى اْلاَرْضِ   ile   طَآئِرٌ  ’un   يَطِيرُ   (ilâ ahir) ile takyidleri ıtlak ve tamim içindir.

   Müfessir ünvanını taşıyan bazı adamlar, yağmur vesaire gibi yağan şeylerin semanın cirminden yağdığına zahib olmuşlar ve kocaman bir denizin de semada bulunduğunu ilave etmişler. Onları bu zehaba sevk eden Kur’an-ı Kerim’in birkaç yerinde   مِنَ السَّمَآءِ   kelimesinin bulunmasıdır. Halbuki ashab-ı tahkik ve erbab-ı belâgatça en uygun mana,   مِنْ   ile   سَمَآءِ   arasında   جِهَةِ   lâfzının takdiriyle, yağmurların sema cirminden değil, sema cihetinden nazil olduğuna hükmetmektir. Maahaza, sema kelimesinin yukarıda bulunan her şeye ıtlak edilebildiğine binaen buluta da sema denilebilir ve bulut da sema kelimesinin şümulüne dahildir. Bu makamın tahkiki şöyle izah edilebilir:

   Eğer kudret-i ilâhiyenin azametine bakılırsa, cihetler hep birdir. Hangi cihetten ve hangi şeyden olursa olsun, yağmurun yağması mümkündür. Eğer hikmet-i ilâhiyeye bakılırsa, yağmurun nüzulü ancak küre-i havaiyede münteşir ve küre-i havaiyenin onda bir cüz’ünü teşkil eden buhar-ı mâinin tekâsüfünden husule geliyor. Zira, hikmet-i ilâhiye bütün eşyada en güzel bir nizam teşkil etmiştir. Bu nizam, eşyadaki muvazene-i umumiyenin muhafazasına hizmet eder. Bu muvazenenin muhafazası da en yakın ve en kolay ve en kısa yolları tercih etmekle olur. Yağmur yağması hakkında en kısa yol şöyle tarif edilebilir: Tabaka-i havaiyede münteşir buhar-ı mâinin zerrelerine irade-i ilâhiye emrettiği vakit, o zerreler her taraftan “Lebbeyk!” diyerek toplanmaya başlarlar ve bulut şeklini alıp, irade-i ilâhiyeye emirber olarak hazır dururlar. Yine irade-i ilâhiyenin emri ile bir kısım zerreler şiddet-i tazyik ve tekâsüfle beraber tebârüd ederek, katrelere inkılâb ederler. Sonra kanunların mümessilleri ve nizamatın makesleri denilen melâikelerden,