vaziyetine terettüb eden dehşet ve hayretin iki kısma ayrıldığından ileri gelmiştir. Zira birinci temsilin hülâsasına göre, münafık olan kimse kendisini vücud sahrasında ve arkadaşlarından ayrılmış tek başına kaldığı ve kâinat cemiyetinden tard edilmiş sahipsiz kaldığını bildiği gibi, her şeyi de madum bilir. Ve vahşetle ihata edilmiş sükûn ve sükûnet içinde bütün mahlukata ecnebi nazarıyla bakar. Münafığın şu bakışıyla mü’minin bakışı arasında dağlar kadar fark vardır. Zira, mü’min olan zat, nur-u iman ile bütün mevcudatı kendisine dost ve aşina bilir; ve kâinat ile tevahhuş etmek değil, tam bir ünsiyeti ve muarefesi vardır.
İkinci temsilin hülâsasına göre, münafık olan adam, âlemi musibetleriyle öldürücü, belâlarıyla boğucu, dehşetli hadisatıyla tehdit edici, şedaidiyle sıkıcı bir şekilde görür; bütün dünyayı envaıyla beraber kendisine adavet etmekte ittifak ettiklerini zanneder. İşte o münafığın bu zannına göre âlemde ona menfaat verecek hiçbir şey yoktur. Bütün eşya ve mevcudat onun aleyhindedirler.
Halbuki, mü’min olan zat, nur-u imanın iktizasıyla, kâinatın yaptığı tesbihleri ve tebşirleri manen işitir, ferahnâk olur.
Ve keza, Kur’an-ı Kerim’in temsil hususunda yaptığı tekrar, münafıkların iki kısma ayrılmış olduğuna işarettir. Birisi, süflî ve âmi olan tabakadır. Bu tabakanın hâline uygun, birinci temsildir. İkincisi, kibirli, gururlu, güya yüksek tabakadır. Buna münasip, ikinci temsildir. Demek, temsillerin tekrarı kısımların taaddüdüne işarettir.
Sual: Şu ikinci temsilin, münafıkların nazarına göre, bu makam ile münasebeti nedir?
Elcevap: Kur’an-ı Kerim’in muhataplarından tabaka-i ûlâda veya saff-ı evvelde olanlar, daima sahralarda gezen çöl adamlarıdır. Bunlar bilumum bu hadiseyi ya görmüşler veya ebna-i cinslerinden işitmişlerdir. Hem, böyle ateş yakmak meselesi, efkâr-ı amme ile alâkadardır. Ve bu hadise onlara bir darb-ı mesel kadar tesir eder. Sonra, ikinci temsilin birinci temsil ile münasebeti pek aşikârdır. Zira, o ona ikmal edici bir tetimmedir. Hatta çok noktalarda da ittihadları vardır. Sonra, bu ikinci temsilin münafıkların hâline beş cihetten münasebeti vardır.
