Cümlelerin heyetlerine gelince:

    مَثَلُهُمْ كَمَثَلِ الَّذِى اسْتَوْقَدَ نَارًا   cümlesi nüktelere bir define hükmündedir. Şöyle ki:

   Lisanlarda deveran eden ve beynennâs garib ve acib şeylerde kullanılan ve hikmetü’l-avam ve felsefetü’l-umum diye anılan   مَثَلُ   kelimesi münafıkların vaziyetleri bir ağrube  ve kıssaları bir a’cube olduğuna işarettir. Bu işaretten, onların sıfatları üstünde nefretin, lisanları üstünde lânetin ilelebed darb-ı mesel gibi deveran etmek şanında olduğuna bir remiz vardır.

   Sual: Teşbihi ifade eden her iki mesel arasındaki  (  ك  ) ’nin hazfı belâgatça daha makbul olduğu halde, ne için burada hazfedilmemiştir?

   Elcevap: Bu makamda edat-ı teşbihin zikri, hazfından daha beliğdir. Zira, sâmi, teşbih edatını görür görmez, teşbih ile alâkadar olur; müşebbehü’n-bih’de olan her noktayı müşebbeh’deki nazirine tatbik eder. Fakat, edat-ı teşbihin mahzufu takdirde, teşbihten gaflet ederek, her iki tarafı birbirine tatbik etmek, fikrine gelmemesi ihtimali vardır. İkinci “mesel” kelimesi ise; ateş yakan o adamın vaziyeti, efkâr-ı ammece bir darb-ı mesel hükmüne geçmiş olduğuna işarettir.

   Sual: Ateşi yakanlar bir cemaat iken, müfred işareti olan   اَلَّذىِ   ile işaret edilmesi neye binaendir?

   Elcevap: Ferdin yapacağı bir işe cemaatin iştirak etmesiyle ziyadelik veya noksanlık hasıl olmadığı takdirde, ferd veya nev’, cüz’ veya küll bir olur.

   Maahaza,   اَلَّذىِ   ’nin müfred işareti olması, onlardan her bir ferdin dehşeti temsil ve kabahati tasvir etmekte müstakil olduğuna işarettir.   اِسْتَوْقَدَ   ’deki   (  س  ) ,  ateş yakmalarının külfetle ve araştırmakla husule geldiğine işarettir. Hem,   اِسْتَوْقَدَ  ’nin ifrad sigasıyla olması,   نُورِهِمْ    ’deki cem’ zamiri,