arkadaşlarını ve eşyasını görmekle bir derece müteselli olur. Fakat, bunları da görmediği gibi, onun o karanlıkta durması ve yürümesi bir musibet ve bir vahşettir.

    صُمٌّ بُكْمٌ عُمْىٌ فَهُمْ لاَ يَرْجِعُونَ   Yani, “Sağır, lâl-dilsiz, kör olup dönmezler.” Bir insan böyle bir belâya düştüğü zaman dört cihetle ümitvar ve müteselli olabilir:

   Birincisi: Köylü halkından veya geçen yolculardan bir ses gelir de, o ses vasıtasıyla yolunu bulup görmek ümidinde olur. Halbuki, gecesi sâkit ve sâkin ve sessiz ve sadasız bir gece olduğundan, o adamla bir sağırın arasında fark kalmaz. Bu cihetten, ümidinin kesik olduğuna işareten, Kur’an-ı Kerim,   صُمٌّ   kelimesini demiştir.

   İkincisi: Eğer çağırıp yardım isterse, belki bir işiten olur da onun kurtulmasına gelir diye bir ümid besleyebilir. Fakat, gecesi sağır olduğu için, dilli dilsiz birdir. Bu ricasını da kesmek için,   بُكْمٌ   denilmiştir.

   Üçüncüsü: Gideceği cihetin yolunu tahminen tayin etmek ve görmek için bir alâmet, bir ateş, bir yıldız arar, müteselli olur. Halbuki, gecesi öyle zulmetlidir ki, gözlü gözsüz bir olur. O adamın bu emelini söndürmek için,   عُمْىٌ   denilmiştir.

   Dördüncüsü: O belâdan kurtulup rücu etmek için var kuvvetiyle çalışmaktan maada bir çare kalmadığını görür görmez, kuvvetine güvenir ve ümitvar olur. Halbuki, zulmet her taraftan o adamı öyle ihata etmiştir ki, o adam bütün kuvvetiyle çalıştığı halde kurtuluş imkânını bulamaz; kendi sû-i ihtiyarıyla bataklığa giren ve bir daha çıkması mümkün olmayan bir hayvan gibi, o zulmet içinde kalır. Evet, çok şeyler  var ki; insan ihtiyarıyla girer, fakat çıkması mümteni olur. İnsan onu bırakır, fakat o insanı bırakmaz. İşte, onların şu vaziyetlerine karşı,   فَهُمْ لاَ يَرْجِعُونَ   denilmiştir ki; o musibetten kurtulup rücularına bir çare kalmadığına ve son ümitlerinin de kesildiğine binaen, vahşet, yeis ve korkular içinde kaldıklarına işarettir.