ALTINCI BÜRHAN: Gel, bu geniş ovaya çıkacağız. ^(Haşiye) İşte o ova içinde yüksek bir dağ var; üstüne çıkacağız, tâ bütün etrafı görülsün. Hem, her şeyi yakınlaştıracak güzel dürbünleri de beraber alacağız. Çünkü, bu acib memlekette acib işler oluyor; her saatte hiç aklımıza gelmeyen işler oluyor.

   İşte, bak; bu dağlar ve ovalar ve şehirler birden değişiyor. Hem, nasıl değişiyor? Öyle bir tarzda ki, milyonlarla birbiri içinde işler, gayet muntazam surette değişiyor. Adeta milyonlar mütenevvi kumaşlar birbiri içinde beraber dokunuyor gibi, pek acib tahavvülât oluyor.

   Bak, o kadar ünsiyet ettiğimiz ve tanıdığımız çiçekli miçekli şeyler kayboldular. Muntazaman yerlerine –ve mahiyetçe onlara benzer, fakat suretçe ayrı– başkaları geldiler. Adeta şu ova, dağlar birer sahife; yüz binlerle ayrı ayrı kitaplar, içinde yazılıyor. Hem, hatasız, noksansız olarak yazılıyor. İşte, bu işler, yüz derece muhaldir ki, kendi kendine olsun.

   Evet, nihayet derecede sanatlı, dikkatli şu işler kendi kendine olmak bin derece muhaldir. Kendilerinden ziyade, sanatkârlarını gösteriyorlar. Hem, bunları işleyici, öyle muciznüma bir zattır ki, hiçbir iş ona ağır gelmez. Bin kitap yazmak, bir harf kadar ona kolay gelir. Bununla beraber, her tarafa bak ki; hem öyle bir hikmetle her şeyi yerli yerine koyuyor ve öyle mükrimane herkese lâyık oldukları lütufları yapıyor, hem öyle ihsanperverane umumi perdeler ve kapılar açıyor ki, herkesin arzularını tatmin ediyor. Hem, öyle sehavetperverane sofralar kuruyor ki, bütün bu memleketin halklarına, hayvanlarına, her bir taifesine has ve lâyık, belki her bir ferdine mahsus ismiyle ve resmiyle bir tabla-i nimet veriliyor. İşte dünyada bundan muhal bir şey var mı ki, bu gördüğümüz işler