doğruya Vacibü’l-Vücuda vermek vaciptir, zarurîdir. Elhamdülillahi ale’l-iman, deyip iman ediyorum.

   Yalnız bir şüphem var: Cenâb-ı Hakkın Hâlik olduğunu kabul ediyorum. Fakat bazı cüz’î esbabın ehemmiyetsiz şeylerde icada müdahaleleri ve bir parça medh ü sena kazanmaları, saltanat-ı rububiyetine ne zarar verir? Saltanatına noksaniyet gelir mi?”

   Elcevap: Bazı risalelerde gayet kat’î isbat ettiğimiz gibi, hakimiyetin şe’ni, müdahaleyi reddetmektir. Hatta, en edna bir hakim, bir memur, daire-i hakimiyetinde oğlunun müdahalesini kabul etmiyor. Hatta, hakimiyetine müdahale tevehhümüyle, bazı dindar padişahlar, halife oldukları halde masum evlatlarını katletmeleri, bu redd-i müdahale kanununun hakimiyette ne kadar esaslı hükmettiğini gösteriyor. Bir nahiyede iki müdürden tut, tâ bir memlekette iki padişaha kadar, hakimiyetteki istiklaliyetin iktiza ettiği men-i iştirak kanunu, tarih-i beşerde çok acip herc ü merc ile kuvvetini göstermiş. Acaba âciz ve muavenete muhtaç insanlardaki âmiriyet ve hakimiyetin bir gölgesi bu derece müdahaleyi reddetmeyi ve başkasının müdahalesini men etmeyi ve hakimiyetinde iştirak kabul etmemeyi ve makamında istiklaliyetini nihayet taassupla muhafazaya çalışmayı gör; sonra, hakimiyet-i mutlaka rububiyet derecesinde ve âmiriyet-i mutlaka ulûhiyet derecesinde ve istiklaliyet-i mutlaka ehadiyet derecesinde ve istiğna-yı mutlak kadîriyet-i mutlaka derecesinde bir Zat-ı Zülcelâlde, bu redd-i müdahale ve men-i iştirak ve tard-ı şerik, ne derece o hakimiyetin zarurî bir lâzımı ve vacip bir muktezası olduğunu, kıyas edebilirsen et.

   Amma ikinci şık şüphen ki: Bazı esbab, bazı cüz’iyatın bazı ubudiyetlerine merci olsa, o Mabud-u Mutlak olan Zat-ı Vacibü’l-Vücuda müteveccih, zerrattan seyyarata kadar mahlûkatın ubudiyetlerinden ne noksan gelir?

   Elcevap: Şu kâinatın Hâlik-ı Hakîmi, kâinatı bir ağaç hükmünde halk edip, en mükemmel meyvesini zîşuur; ve zîşuurun içinde en câmi meyvesini insan yapmıştır.